De wortel en de stok?

De tijden zijn aan het veranderen. Het begint op te vallen dat het streven naar steeds meer efficiëntie, winst en rijkdom ons niet gelukkiger heeft gemaakt. Het ‘schuurt’ dat niemand meer tijd lijkt te hebben. En het irriteert ons dat mensen waarvan we uit hoofde van hun functie hadden mogen verwachten dat ze het algemeen belang dienden, vaak vooral voor zichzelf bleken te zorgen. We willen het anders. Maar de manier waarop we dat proberen te bereiken werkt vaak averechts. 

Telkens wanneer we in de krant over een misstand  lezen groeit de roep om strengere regels en betere handhaving. En om het gedrag van mensen een positieve wending te geven zoeken we naar intelligente manieren voor het belonen van ‘gewenst gedrag’. Maar als we de wereld echt willen verbeteren werkt zo’n insteek niet. Rigide regels en protocollen knellen. En belonen werkt soms ook ‘perverse prikkels’ in de hand. Wat mensen echt gelukkig maakt is liefde en de wetenschap een zinvol leven te leiden. Misschien wordt het tijd meer energie te stoppen in het ontwikkelen en onderhouden van het goede in plaats van het met alle kracht proberen te onderdrukken van het slechte.

Natuurlijk is het van belang dat er goede regels zijn. Maar wanneer je echt fout wilt valt iedere regel of wet te omzeilen. Bovendien dwingen regels en protocollen mensen in een keurslijf zodat ze precies doen wat volgens de regels correct is. Dat is niet per se hetzelfde als doen wat goed is. In Japan schijnt een kind te zijn vermorzeld, doordat een leraar met kracht de schoolpoort dichtgooide, toen de jongen een minuut te laat het schoolplein oprende. Volgens de regels handelde hij correct.

En professionele opvoeders weten al lang dat  belonen van gewenst gedrag ook ‘verkeerde prikkels’ geeft. Beloon een kind voor elk boek dat het uit heeft en het zal bij het kiezen van een volgend boek naar het aantal bladzijdes kijken en niet meer naar de inhoud. Beloon een school slechts voor het behalen van prachtige examenresultaten en leraren dreigen te verworden tot examentrainers. Bovendien zullen kinderen steeds vaker op een lager niveau  examen doen dan ze misschien wel aankunnen. Omdat zo het risico op zakken geminimaliseerd wordt.

Met straffen en belonen, met de wortel en de stok, krijg je een ezel misschien vooruit. Om de wereld een beetje mooier te maken is dat op zijn best niet goed genoeg. We moeten juist veel meer aandacht hebben voor deugden. Ook in deugen kun je oefenen. En niet alleen binnen de opvoeding. We hebben mensen nodig met de wil om te doen wat goed is. En de mogelijkheden en ruimte om juist dat ook te doen. Elkaar weer opvoeden in ‘willen deugen’ dus. En elkaar de ruimte geven om te doen wat goed is.

Bij het schrijven van deze bijdrage ben ik geïnspireerd door een lezing van Barry Schwartz: Using our practical wisdom.