Homo Economicus

“Tachtig procent van de mensen is financieel bewusteloos”, aldus gedragseconoom Esther-Miriam Sent. Mensen blijken geen rationele keuzes te maken. “Veel beleid gaat uit van een verkeerd mensbeeld. Mensen reageren helemaal niet op ‘prikkels’. Maar veel meer op wat de buurman doet, of doen wat ‘experts’ aanraden.”

Veel mensen hebben geen enkel idee waaraan ze hun geld uitgeven. En dat geldt zeker niet alleen voor lager opgeleiden. Als (interim) directeur binnen het onderwijs heb ik heel wat docenten gekend met loonbeslag. Ondanks hun vaak universitaire opleiding. En het aantal ‘hoogopgeleiden’ dat noodgedwongen gebruik maakt van schuldhulpverlening stijgt nog steeds.  Het klinkt hard. Maar mensen raken per definitie in de schulden door een teveel aan uitgaven en niet door een tekort aan inkomsten.

Als Esther-Mirjam Sent gelijk heeft (en ik denk dat ze gelijk heeft) dan moeten we daar als overheid iets mee. Dan is geloof in marktwerking en ‘financiële prikkels’ niet genoeg. Dan moeten we ons beleid aanpassen aan een minder optimistisch mensbeeld. Dan moeten we, in het belang van burgers, andere manieren vinden om menselijk gedrag te beïnvloeden.  In ‘Altijd Wat’, een reportage programma van de NCRV worden daarvan enkele sterke staaltjes getoond.

In Engeland maakten relatief weinig mensen gebruik van de mogelijkheid subsidie aan te vragen om hun zolder te isoleren. Alleen opgeruimde zolders konden namelijk worden geïsoleerd. Veel mensen bleken zoveel op te zien tegen het leegruimen van hun zolder dat de subsidie hen gestolen kon worden. Een slim bedrijf speelde daar op in. En bood aan zolders op te ruimen in ruil voor (een deel van) die subsidie. Resultaat? Veel meer mensen lieten hun zolders isoleren. En dat is goed voor het milieu.

Ook in Engeland komen mensen in de problemen wanneer ze rekeningen niet of veel te laat betalen.  En aanmaningen maken ook daar geen indruk. Daarom stuurt de Engelse belastingdienst geen aanmaningen meer maar  ‘waarschuwingen’. “Als u uw wegenbelasting niet betaalt, dan raakt u uw auto kwijt.” In de retourenveloppe met bijgevoegde acceptgirokaart is standaard een foto van de desbetreffende auto ingesloten. Resultaat? Het aantal mensen dat gewoon betaalt neemt enorm toe. En dat is goed voor de belastingdienst, maar vooral goed voor de burger die een boete ontloopt.

De mens als ‘Homo Economicus’ blijkt een fictie. Mensen doen niet altijd wat goed voor hen is. En daar gaan overheden bij het maken van beleid vaak wel van uit. “Via de juiste financiële prikkel valt menselijk gedrag eenvoudig te veranderen,” zou je denken. Dat werkt dus niet. Het is zaak om creatieve mogelijkheden te zoeken die wel werken. Via het project ‘schuldhulpmaatjes’ (waarbij geschoolde vrijwilligers gekoppeld worden aan mensen met financiële problemen)  kwam het idee om Google in te zetten om mensen eerder te wijzen op het fenomeen schulhulpmaatje. Wanneer mensen in Oss zoektermen gebruiken als ‘schuldsanering’ of ‘financiele problemen’ dan zou de site van schuldhulpmaatjes als gesponsorde link automatisch bovenaan kunnen verschijnen.

Op zich is het bijzonder dat het kàn. Maar heel veel bedrijven maken gebruik van die mogelijkheid om hun producten te slijten. Blijkbaar werkt het dus wel. De Homo Economicus bestaat niet. We moeten dus creatiever zijn. Het voorstel om Google te gebruiken is nog niet uitgewerkt. Maar het idee staat me wel aan en is het onderzoeken waard.  Ik ben benieuwd wat voor creatieve ideeën we nog meer kunnen verzinnen.